کوچه قاجاری چهل خانه‌ که دیگر ردی از آن نیست

تغییرات رخ‌داده در مشهد از دوران مشروطه به این‌سو، بسیار گسترده است. بیشتر این تغییرات در محدوده خارج از برج‌وباروی شاه‌طهماسبی رخ داد، ولی نه‌تنها مشهد قدیم از این تحولات بی‌نصیب نماند، بلکه نخستین این دگرگونی‌ها در این محدوده صورت گرفت.

ایجاد خیابان طبرسی یکی از نخستین تغییرات است که در جریان آن، محله نوغان دو بخش شد و فرعی‌های آن نیز سرنوشت مختلفی پیدا کردند. برخی از این فرعی‌ها به‌طور کامل نابود شد و فرعی‌های جدیدی پدید آمد.

همچنین برخی کوچه‌های نوغان همچون کوچه موسوم به «چهل‌خانه» به‌دلیل عبور خیابان طبرسی از آن‌ها کوچک‌تر شدند؛ البته چهل‌خانه در طول زمان، تحولات دیگری را هم به خود دیده است، تاجایی‌که اکنون باید به آن کوچه «چهل‌مسافرخانه» گفت.

وجه تسمیه چهل خانه

کوچه طبرسی ۱۶ (نوغان ۵) پیش از این به کوچه «چهل خانه» مشهور بوده است. آن گونه که قدیمی‌های نوغان روایت می‌کنند، دلیل این نام بر کوچه، وجود چهل پلاک مسکونی در حاشیه دو طرف آن بوده است. اگر این واقعیت را درنظر بگیریم که این کوچه از همان سال‌های ابتدایی قرن گذشته به کوچه چهل خانه مشهور بوده است، اهمیت این موضوع روشن می‌شود.

در آن دوران برخلاف امروز چیزی به عنوان آپارتمان وجود نداشت و در بهترین حالت، خانه‌های اعیان و رجال دوطبقه بود و بیشتر مردم در خانه‌های یک طبقه با سقفی کاهگلی زندگی می‌کردند. این فقط مربوط به بنای هر خانه بود؛ زیرا بیشتر خانه‌های آن دوران، مساحتی بیشتر از ۲۰۰ و ۲۵۰ متر داشتند.

همین امر سبب شده است وجود چهل خانه در حاشیه کوچه‌ای که خود حدود دویست متر طول دارد، موضوعی مهم محسوب شود؛ زیرا تعداد خانه‌های بزرگ و با مساحت بیشتر از ۲۵۰ متر در کوچه، بسیار ناچیز بوده و حتی خانه‌هایی با حدود ۷۵ متر مربع مساحت در حاشیه این کوچه وجود داشته است؛ البته چهل خانه، تنهانام کوچه نیست و برخی قدیمی‌های نوغان، این کوچه را «چله خانه» می‌خوانند. این افراد علت خوانده شدن کوچه به این نام را وجود چند کارگاه چله کشی دار قالی در این کوچه می‌دانند.

چهل خانه همچنین در سال‌های نخست سده چهاردهم خورشیدی به دلیل سکونت تعدادی از درشکه دار‌های مشهد در آن، به کوچه «درشکه چی ها» نیز معروف بوده است. ناگفته نماند که در برخی نقشه‌های ترسیم شده از مشهد در ابتدای دهه ۷۰ -ازجمله نقشه پایه طرح طاش- نام کوچه، «چاله خانه» ثبت شده است که برداشت اشتباه ترسیم کنندگان نقشه از لغت «چهل خانه» است.

چهل خانه در دوره قاجار

چهل خانه از آن دست کوچه‌هایی است که رد آن را می‌توان در نقشه‌های ترسیم شده از مشهد دوران قاجار به راحتی پیدا کرد. این کوچه در نقشه جولیس دالمج، فرعی ماقبل آخر در سمت شرقی کوچه نوغان است. براساس آنچه در نقشه ترسیم شده است، کوچه چهل خانه در سال ۱۲۴۸ خورشیدی، مسیری بن بست بوده که پلاک انتهایی آن در مجاورت باغات متفرقه حاشیه میدان کهنه شهر قرار داشته است.

این کوچه غربی شرقی در آن زمان، میزبان دو فرعی جنوبی و یک فرعی شمالی نیز بوده است که هرسه این کوچه‌ها بن بست بوده اند. همچنین مسیر اصلی کوچه چهل خانه در آن دوران برخلاف امروز دارای دو پیچ نوددرجه‌ای بوده و به اصطلاح در دو نقطه دچار شکست بوده است.

بر اساس اطلاعات موجود، بیشتر ساکنان کوچه در آن دوران، نوغان دار بودند و به پرورش کرم ابریشم و تولید نخ ابریشمی برای بافت پارچه و فرش اشتغال داشتند؛ به همین دلیل در برخی خانه‌های کوچه، دار قالی بافی وجود داشته است؛ البته با توجه به اینکه چهل خانه در سال‌های پس از مشروطه تا پایان دوره پهلوی اول، کوچه «درشکه چی ها» نامیده می‌شد، می‌توان حدس زد که تعداد درخورتوجهی از خانه‌های کوچه در آن زمان، دارای اسطبل برای نگهداری اسب‌های درشکه بوده اند. این امر می‌تواند دلیلی برای اثبات وسعت به نسبت بیشتر خانه‌های این کوچه درمقایسه با سایر کوچه‌های منشعب از راسته کوچه نوغان در آن دوران باشد.

چهل خانه در دوران پهلوی

کوچه چهل خانه در دوران پهلوی، تحولات بسیاری به خود دیده است. نخستین تغییر که شاید مهم‌ترین آن‌ها هم باشد، از بن بست خارج شدن این کوچه پس از ایجاد خیابان طبرسی است. این تغییر وضعیت البته باعث کوتاه‌تر شدن مسیر کوچه هم شده است؛ زیرا بخشی از آن در دل خیابان طبرسی قرار گرفته و بخش انتهایی کوچه نیز که با ایجاد خیابان از بخش اصلی جدا شده بود، تبدیل به کوچه‌ای جدید شد. این کوچه جدید (تا هنگامی که مسیری بن بست منتهی به حیطه سبزی بود) کوچه جنت نامیده می‌شد و بعد‌ها که با تخریب این حیطه ادامه پیدا کرد، به کوچه «جوادیه» مشهور شد.

اما این یگانه تحول ذکرشدنی در بدنه کوچه چهل خانه در دوران پهلوی‌ها نبود؛ زیرا در این دوره، آرایش بدنه کوچه نیز تغییرات چشمگیری پیدا کرد. یکی از دلایل مهم این تحول ساختاری کوچه چهل خانه، ورود خودرو به شهر و حذف تدریجی درشکه از سیستم حمل و نقل شهری بود.

این کار در درجه اول، حذف اسطبل‌ها و کوچ درشکه داران ساکن کوچه از آن و سپس باتوجه به تغییرات رخ داده در بافت اطراف حرم مطهر، تبدیل خانه‌های این افراد به واحد‌های اقامتی را به دنبال داشت؛ امری که در سال‌های پس از پیروزی انقلاب نیز تاکنون با شدت بسیاری ادامه دارد.

کوچه چهل خانه در میانه دوران پهلوی، یعنی به سال ۱۳۳۳، به گواه نقشه ترسیمی از مشهد آن دوران، مسیری مستقیم بود که راسته کوچه نوغان را به خیابان طبرسی متصل می‌کرد. این مسیر دارای نُه فرعی نیز بود که شامل چهار فرعی جنوبی و پنج فرعی شمالی بود و همگی نه تنها بن بست بلکه بسیار کوتاه بودند و اغلب، کمتر از ۱۰ متر طول داشتند.

چهل خانه معاصر

اکنون از چهل خانه معروف این کوچه، کمتر از انگشتان دست منزل مسکونی باقی مانده و سایر این بنا‌ها به محل‌هایی برای اسکان زائران تبدیل شده است، تاحدی که باید نام این کوچه را از چهل خانه به چهل مسافرخانه تغییر داد.

همین امر هم سبب شده هر دو مدرسه سابق فعال در کوچه، یعنی دبستان‌های پسرانه رام و دخترانه داوودی، دیگر وجود خارجی نداشته باشند؛ در کنار این تغییرات البته بر تعداد بنا‌های مذهبی کوچه افزوده شده است؛ اکنون مهم‌ترین بنای مذهبی فعال در اینجا، «زائرسرا و حسینیه کربلایی ها» نام دارد که کلنگش را سال۱۳۵۸ یکی از ایرانی‌های رانده شده از کربلا بر زمین زد.

دیگر بنای مذهبی مهم کوچه، «بیت الصادق مکتب جعفری» است که پلاک ابتدایی یگانه کوچه فرعی غیربن بست کنونی منشعب از کوچه چهل خانه را به خود اختصاص داده است. پلاک پشت این بنا نیز که دومین پلاک فرعی شماره ۴ کوچه محسوب می‌شود، «دارالقرآن بیت الصادق» است و پلاک مقابل آن به یگانه مسجد کوچه یعنی «مسجد الزهرا» اختصاص دارد.

سرانجام باید گفت منزل چهره سرشناس سال‌های نه چندان دور ساکن کوچه چهل خانه، یعنی مرحوم حاج محمد کلّه، صاحب قدیمی‌ترین کله پزی میدان طبرسی، هم پس از نوسازی کامل، تبدیل به حسینیه گلپایگانی‌های مقیم مشهد شده است.

از منظر ساختار شهری نیز کوچه چهل خانه اکنون دارای شش فرعی شمالی و پنج فرعی جنوبی است که همه به جز یکی، بن بست هستند. یگانه فرعی غیربن بست کوچه هم شهید حسینی ۴ نام دارد که بر اثر تغییرات رخ داده پس از احداث شارستان، از بن بست خارج شده است و به شارستان ختم می‌شود. ناگفته نماند که درِ پشتی مسجد حاج حکیم در حاشیه خیابان طبرسی نیز در این کوچه قرار دارد.

نامداران کوچه چهل خانه

شناخته شده‌ترین چهره‌ای که روزگار زیادی از عمرش را در کوچه چهل خانه گذراند، مرحوم حاج رمضان حداد است. او سال‌های سال در یکی از نخستین مغازه‌های این کوچه از سمت نوغان به شغل آهنگری و چلنگری مشغول بود و آخرین قفل ساز سنتی مشهد شناخته می‌شد.

مرحوم حاج محمد کله که کمترکسی فامیلش را به خاطر دارد و همه او را به این نام می‌شناسند و دلیلش هم سال‌ها اداره کله پزی میدان طبرسی بود، همچنین علی اصغر رستم زاده خراسانی، نوه حاج رستم عیار و مالک حمام حاج رستم که خود از نخستین رانندگان ماشین پیکان در مشهد بود و سال‌ها به عنوان راننده دکترشیخ فعالیت کرد، از دیگر چهره‌های مشهور چهل خانه هستند.

درکنار این ها، حاج صادق گلشن، مؤسس و تولیت حسینیه کربلایی‌ها در این کوچه و سیدجعفر کشمیری، بنیان گذار مؤسسه فرهنگی و مذهبی بیت الصادق مکتب جعفری در مجاورت حسینیه یادشده، دو چهره شناخته شده دیگر کوچه چهل خانه هستند که یکی در نزد زائران و دیگری در بین مجاوران امام ثامن (ع)، محبوبیت خاصی دارند.

خانواده‌های نقیبی، میرزایی، وزیری و ساغروانی را هم باید جزو خاندان‌هایی دانست که در سده گذشته، بخش بزرگی از عمر خود را در این کوچه طی کرده اند. در پایان باید یادآوری کنیم که کوچه چهل خانه، زادگاه تعدادی از شهیدان گلگون کفن انقلاب اسلامی هم بوده است که نام دو نفر از آنان یعنی شهیدان محمدهادی حسینی و علیرضا صفاریان، به ترتیب بر ورودی کوچه از طرف خیابان طبرسی و نخستین فرعی آن، نقش بسته است.



قدمت کوچه چهل‌خانه
قاجار

‌نام‌های دیگر کوچه چهل‌خانه
طبرسی ۱۶، نوغان ۵ درشکه‌چی‌ها، چله‌خانه

بنا‌های شاخص
حسینیه کربلایی‌ها، بیت‌الصادق مکتب جعفری، حسینیه گلپایگانی‌ها

چهره‌های شاخص
حاج‌محمد کله، حاج رمضان حداد، علی‌اصغر رستم‌زاده‌خراسانی، حاج‌صادق گلشن، سیدجعفر کشمیری، خانواده‌های نقیبی، میرزایی، وزیری و ساغروانی

شهدای کوچه چهل خانه
شهید محمدهادی حسینی و شهید علیرضا صفاریان

اماکن آموزشی موجود
دارالقرآن بیت‌الصادق

اماکن آموزشی تخریب‌شده
دبستان پسرانه رام، دبستان دخترانه داوودی

* این گزارش سه‌شنبه ۶ آذرماه ۱۴۰۲ در شماره ۴۰۹۴ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.